Мабільная версія сайта
ПУБЛІКАЦЫІ
КУЗНЯЦОЎ І.М. НОСЬБІТЫ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ІДЭІ
– АХВЯРЫ ТАТАЛІТАРНАГА РЭЖЫМУ

Пачатак рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі Беларусі ў 1920-я гг.

Спусташальныя войны й бальшавіцкі тэрор падарвалі нацыянальныя сілы Беларусі. Значная частка актыўных палітычных дзеячоў, што бралі ўдзел ува Ўсебеларускім Кангрэсе й у стварэньні незалежнайНароднай Рэспублікі, змушаная была эміграваць. У БССР засталіся адзінкі, да якіх далучыліся тыя, хто вярнуўся з фронту й з царскай высылкі.

З улікам тагачасных абставінаў беларускія нацыянальньія лідэры абралі шлях доўгай, клопатнай і цярплівай працы, скіраванай на разьвіцьцё нацыянальнай сьвядомасьці й падрыхтоўку маладых актыўныхкадраў. За параўнальна кароткі час нацыянальная праца ў рэспубліцы адолела добры-такі шлях. Былі выхаваны я нацыянальныя кадры, якія займалі пасады ў дзяржаўным апараце. Узьнікалі думкі пра заваёвы новых пазыцыяў. Усе нацыянальныя справы знаходзілі бясспрэчную падтрымку ў беларускага народу. Посьпехі былі відавочныя, і іх хутка заўважылі.

На пачатку 1930 г. першай ахвярай ГПУ стаў лідэр беларускіх нацыяналістаў — акадэмік, прафэсар Усевалад Ігнатоўскі. Яго выклікалі ў ГПУ — і пасьля допыту ён застрэліўся на сваёй кватэры. Другім адчувальным ударам стаўся арышт наркамзема БССР Дзьмітрыя Прышчэпава. Прышчэпаву прычапілі ярлык “ворага народа”, шкодніка, памочніка й абаронцы кулакоў. У афіцыйных дакумэнтах дзейнасьць Дз.Прышчэпава зьняважліва называлася “прышчэпаўшчынай”. Аднак жа чыннасьць наркамзема Прышчэпава як ні ганьбавалі гэтага чалавека, пакінула глыбокі сьлед і добрую памяць сярод беларускага сялянства.

Сьмерць акадэміка прафэсара Ігнатоўскага й арышт Прышчэпава ня сталіся адзінкавымі фактамі рэпрэсіяў. Прыкладна ў той жа час арышт оўваюць вялік ую груп у выдатных культурных і гаспадарчых працаўнікоў. Сярод іх — папулярны мовазнаўца акадэмік Язэп Лёсік, вядомы беларускі географ акадэмік Аркадзь Смоліч, сакратар Беларускай Акадэміі навук акадэмік Вацлаў Ластоўскі, рэктар унівэрсытэту прафэсар Уладзімер Пічэта й інш.

Наступнай ахвярай ГПУ стаў народны камісар асьветы БССР Антон Баліцкі. У першай палове 1930 г. А.Баліцкі быў зьняты з працы наркама асьветы. Аднак пасьля звальнен ь ня яго не арыштавалі. Напэўна, ужо тады ГПУ распрацоўвала плян “вялікіх” арыштаў. Ім патрэбен быў матэрыял, каб “прышпіліць” А.Баліцкага да працэсу па змове. Для гэтага ГПУ разьлічвала грунтоўна папоўніць зьвінаваўчыя матэрыялы яшчэ й сьведчаньнямі асобаў, арыштаваных пазьней.

На той час арышт значных у рэспубліцы асобаў выклікаў сэнсацыю — да масавых арыштаў грамадзкіх і дзяржаўных дзеячоў яшчэ не прызвычаіліся. Бюро ЦК камуністычнай партыі, зьняўшы А.Баліцкага з пасады ў Наркамасьветы, прыняло пастанову паслаць яго на так званую нізавую працу — агітатарам-прапагандыстам у чыгуначныя майстэрні Гомелю.

Трэба адзначыць, што А.Баліцкі меў вялікія арганізатарскія здольнасьці, вызначаўся працавітасьцю й уменьнем выбраць адпаведных супрацоўнікаў. За часам ягонага кіраваньня Наркамасьветы распрацава ў і даволі пасьпяхова рэалізоўваў генэральны плян увядзеньня ўсеагульнага абавязковага навучаньня па беларускай сыстэме народнай адукацыі. У гэтую справу шмат высілкаў і практычных ведаў уклаў стары пэдагог Д.Сьцяпура.

У палове 1930 г. у Менску ГПУ правяло масавыя арышты, якія, праўда, амаль не закранулі правінцыі. Былі арыштаваныя вядомыя культурныя дзеячы, што працавалі ў Акадэміі навук, унівэрсытэце, Наркамасьвеце й Наркамземе. Сярод іх быў і намесьнік наркамзема Прышчэпава — Алесь Адамовіч.

Большасьць арыштаваных дзеячоў сфармавала свае палітычныя погляды яшчэ да рэвалюцыі. Шмат хто меў навуковыя працы. Прафэсар гісторыі Мітрафан Доўнар-Запольскі сваю першую працу “Очерки истории кривичской и дреговичской земель до конца XІІ столетия” выдаў у Кіеве яшчэ ў 1891 г. “Литовская метрика” (СПб, 1903), “Исследования и статьи. Т.1. Этнография и социология — обычное право, статистика, белорусская письменность” (Кіеў, 1900), “Асновы Дзяржаўнасці Беларусі” (Вільня, 1919 ) — гэта кароткі пералік толькі часткі шматлікіх прац прафэсара Доўнар-Запольскага, якога арыштавалі ў 1930 г. і выслалі ў Сібір, дзе ён і загінуў.

Прафэсара й пісьменьніка Максіма Гарэцкага таксама арыштавалі ў 1930 г. і таксама выслалі ў Сібір, дзе ён загінуў у 1937 г. Акрамя шматлікіх мастацкіх твораў, Максім Гарэцкі — аўтар “Гісторыі беларускае літаратуры” (Вільня, 1920), “Хрэстаматыі беларускае літаратуры : XІ век — 1905 г.” (Вільня, 1922), слоўнікаў.

Прафэсар Пічэта, шматгадовы рэктар Беларускага ўнівэрсытэту, таксама — аўтар шматлікіх гістарычных працаў. Прафэсар геаграфіі Беларускага ўнівэрсытэту Мікалай Азбукін арыштаваны й высланы ў Сібір у горад Налінск у 1930 г. — пра ягоны далейшы лёс зьвестак няма. У тым жа годзе арыштавалі й выслалі акадэміка-філёляга Язэпа Лёсіка. У 1936 г. яго закатавлі да сьмерці ў турме.

Характэрнай рысай арыштаў 1930 і 1931 гг. было тое, што нязначнай частцы арыштаваных у якасьці пакараньня прызначалася вольная высылка, бо на той час яшчэ не збудавалі дастатковай колькасьці канцэнтрацыйных лягероў. Аднак гэта не была высылка зь мяккім рэжымам.

Для зручнасьці назіраньня за высланымі ГПУ зазвычай канцэнтравала іх у малалюдных паселішчах паўночных губэрняў, дзе не магчыма было знайсьці працы, каб зарабіць на жыцьцё. Калі ўлічыць, што большасьць высланых — людзі разумовай працы, частка іх — сталага ўзросту, то становішча іхнае было вельмі цяжкім. Ня ўсе мелі сваякоў, якія маглі б неяк дапамагаць. Трыццатыя гады — самыя цяжкія й галодныя: людзі мелі мажлівасьць набываць харчаваньне толькі ў мізэрных нормах, а таму шмат хто з высланых былі асуджаныя на галоднае выміраньне.

Ужо ў 1929 г. значную частку беларускай інтэлігенцыі зьвінавацілі за прыхільнасьць да нацыянал-дэмакратызму й зьнялі з пасадаў. Газэты, часопісы разгарнулі сапраўднае цкаваньне тых, каго АДПУ ў хуткім часе сабрала пад так званай справай “Саюзу вызвалення Беларусі” (СВБ). У 1930 г. пачаліся арышты яе “сябраў”. Толькі ў ноч з 18 на 19 ліпеня ў Менску арыштавалі больш за 25 чалавек — у тым ліку, Я.Дылу, Ф.Ждановіча, М.Гарэцкага, У.Савіча, А.Прышчэпчыка, А.Адзінца, Ч.Радзевіча, У.Пракулевіча.

Усяго па справе СВБ праходзілі 108 асобаў. Сярод іх акадэмікі Беларускай акадэміі навук В.Ластоўскі, Я.Лёсік, С.Некрашэвіч, прафэсар А.Смоліч, наркам асьветы А.Баліцкі, наркам земляробства Дз.Прышчэпаў, пісьменьнікі М.Гарэцкі, Ул.Дубоўка, Я.Пушча ды іншыя. Усе арыштаваныя зьвінавачваліся за тое, што “з’яўляліся членамі контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай арганізацыі, ажыццяўлялі арганізаванае шкодніцтва на культурным, ідэалягічным і іншых участках сацыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацыяналістычную агітацыю…, ставячы канечнай мэтай адарванне Беларусі ад Савецкага Саюзу…, стварэнне так званай Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)”.

Нягледзячы на маральны ціск,— а да некаторых ужываліся й фізычныя меры ўзьдзеяньня — на папярэднім сьледзтве поўнасьцю вінаватымі прызналі сябе толькі 25 чалавек. Больш за 40 адкінулі сваю віну цалкам і каля 25 прызналіся часткова. У хадзе следзтва 18 чалавек былі прызнаныя невінаватымі й вызваленыя з турмы. Сярод іх Б.Эпімах-Шыпіла, П.Бузук, М.Байкоў, М.Бурштын, Л.Дашкевіч, А.Дайлідовіч ды іншыя. Аднак у 1936—1937 гг. амаль усіх іх зноў арыштавалі й засудзілі.

Па сфальсыфікаванай справе СВБ 90 прадстаўнікоў інтэлігенцыі атрымалі розныя тэрміны зьняволеньня. А.Адамовіч, А.Баліцкі, П.Ільючонак, Дз.Прышчэпаў, справа якіх у сьнежні 1930 г. выдзелена ў асобную,— па 10 гадоў зьняволеньня ў канцлягерох; 8 чалавек па 5 гадоў — М.Адзярыха, Я.Бядрыцкі, А.Дарашэвіч, П.Жаўрыд, Ф.Ждановіч, М.Касьпяровіч, А.Сак, І.Цьвікевіч, І. Біндзюк — па 3 гады. Астатнія — да 5 гадоў высылкі зь Беларусі ў розныя аддаленыя раёны СССР. Сярод іх М.Азбукін, М.Гарэцкі, А.Гурло, М.Гурскі, М.Грамыка, У.Дубоўка, В.Ластоўскі, Я.Лёсік, С.Некрашэвіч, П.Трамповіч, А.Смоліч, А.Цьвікевіч, М.Шчакаціхін і шмат іншых вядомых грамадзкіх, навуковых, культурных дзеячоў.

Гэта быў непапраўны ўдар для Беларусі, ейнае навукі, культуры й гаспадаркі. Лепшых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі гвалтоўна пазбавілі магчымасьці ня толькі займацца творчай працай, але й наагул — па-чалавечы жыць. Толькі адзінкам зь іх празь дзесяцігодзьдзі ўдалося вярнуцца на Беларусь. Астатнія, адбыўшы тэрмін зьняволеньня, атрымалі новыя ў канцлягерох, альбо былі асуджаныя да вышэишай меры пакараньня.

Справа СВБ была першай масавай хваляй тэрору супраць беларускай інтэлігенцыі. Зь яе распачынаецца вялікі сьпіс розных спра ва ў 30-х гадоў, вынік якіх — жудасныя страты сярод беларускай інтэлігенцыі. У жо ў лютым 1931 г. першы сакратар ЦК КП(б)Б К.В.Гей і загадчык культпрапу ЦК КП(б)Б А.А.Чарнушэвіч прасілі Маскву “неадкладна прыслаць у БССР навуковых работнікаў па эканамічных дысцыплінах” для выкладчыцкай і навуковай працы.

У маі 1931 г. АДПУ сфальсыфікавала й “выкрыла” справу “Працоўнай сялянскай партыі”, па якой было асуджана на розныя тэрміны зьняволеньня й высылкі 59 чалавек. Сярод іх — значная частка беларускай інтэлігенцыі. У 1931—1932 гг. пракацілася новая хваля арыштаў сярод працаўнікоў сельскай гаспадаркі, што ў розных установах займаліся распрацоўкай навуковых ды іншых пытаньняў. Узьніклі справы “Беларускага філіялу працоўнай сялянскай партыі”, “Белтрактарацэнтру”, “Ветэрынарных дактароў”. Толькі па іх было арыштавана й засуджана звыш 800 чалавек. Шмат хто з працаўнікоў Народнага камісарыяту земляробства БССР, Навукова-дасьледчага Інстытуту сельскай гаспадаркі, Віцебскага вэтэрынарнага інстытуту трапілі ў турмы. Сярод іх Р.А.Бонч-Асмалоўскі — старшыня сельскагаспадарчай сэкцыі Дзяржпляну, кваліфікаваныя спэцыялісты па аграноміі, землеўпарадкаваньні, статыстыцы НК земляробства — Б.Хоцкі, А.Міхайлаў, В.Ліодт, А.Папялышка, дырэктар Навукова-дасьледчага інстытуту сельскай гаспадаркі Г.Гарэцкі, акадэмік А.Дубах, прафэсар Віцебскага вэтэрынарнага інстытуту В.Макавейскі й інш.

Але ж самыя масавыя арышты ішлі па справе Белтрактарацэнтру, па якой было рэпрэсавана 546 чалавек. Па сутнасьці, амаль дарэшты зьнішчаліся тыя небагатыя кваліфікаваныя кадры, што працавалі ў цэнтральных кіроўных органах сельскай гаспадаркі й на месцах. На гэтым перасьледы інтэлектуальнай эліты, аднак, не закончыліся. У 1933 годзе НКУС БССР завёў справу па дзейнасьці “Беларускага нацыянальнага цэнтру”. У жніўні 1933 году адбылося “выкрыццё” й “ліквідацыя” “шырокаразгалінаванай контррэвалюцыйнай паўстанцкай і шпіёнска-дыверсійнай арганізацыі “Беларускі нацыянальны цэнтр” і яе філіяў у Горках і Беразіне”. Гэтая 55-томная справа сфальсыфікаваная зь вялікім размахам.

Зь вінаваўчага заключэньня:

“В результате своей практической контрреволюционной работы контрреволюционная организация БНЦ к моменту ее ликвидации охватила своей деятельностью ряд хозяйственных и культурных учреждений, вузов, части РККА и значительное количество районов Белорусской ССР:

а) На культурном фронте: БАН, Наркомпрос, Государственная библиотека, Союз советских писателей, НТХИЗДАТ, БелТА, Радиоцентр, редакция газеты “Звязда” и др.;

б) Вузы: Горецкая сельхозакадемия, БГУ, Энергоинститут, Садово-огородный институт, Научно-исследовательский институт рыбного хозяйства и др.;

в) Советский аппарат: Госплан, Наркомздрав, Наркомпрос, Наркомхоз, Наркомсвязь, Союзхлопкосбыт и др.;

г) Общественные организации: ЦК МОПРа;

д) Партийные организации: Истпарт при ЦК КП(б)Б, представительство КПЗБ и др.;

е) РККА — Разведуправление Штаба БВО, гарнизон гор. Борисова, 34-й полк — Старые Дороги, 192-й полк — Орша и др.;

ж) 9 крупных городов БССР;

з) 25 районов БССР.

Следствием выявлено и вскрыто:

а) Повстанческих ячеек — 59;

б) Диверсионных ячеек и групп — 19;

в) Террористических групп — 4;

г) Шпионских ячеек и резидентур — 20.

Кроме того, ликвидировано филиалов и контрреволюционных организаций:

а) в Горках — численностью 21 чел.;

б) в Березино — численностью 27 чел.;

в) молодежная организация БНГ — 47 чел.”

Па справе БНЦ прыцягнуты да адказнасьці 97 чалавек. Трэба асобна падкрэсьліць, што амаль усе зь вінавачаныя асобы ўнесьлі значны ўклад у справу беларускага нацыянальнага адраджэньня на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Тым ня менш, 26 зь іх з рашэньня судовай Калегіі АДПУ ад 9 студзеня 1934 году былі вырачаныя да вышэйшай меры пакараньня, 16 — да вышэйшай меры пакараньня з заменай на 10 гадоў папраўча-працоўных лягероў (пасьля паўторнага асуджэньня ўсе яны былі расстраляны ў 1937 г.), 17 — да 10 гадоў папраўча-працоўных лягероў (ППЛ), 5 — да 8 гадоў ППЛ, астатнія — да розных мер пакараньня.

Дакумэнты сьведчаць, што “прызналіся” ў прыналежнасьці да контррэвалюцыйнай арганізацыі ў цэнтры — 77 чалавек і на пэрыфэрыі — 204 чалавекі. Кіраўніцтва арганізацыі сьледчыя НКУС “даручылі” сямёрцы найбольш вядомых тагачасных беларускіх дзеячоў у складзе: С.А.Рак-Міхайлоўскага, П.В.Мятлы, І.А.Гаўрыліка, І.С.Дварчаніна, М.Т.Бурсевіча, Ф.І.Валынца, П.П.Валошына.

Асноўныя кірункі “дзейнасьці” арганізацыі сфальсыфікаваны праз “паказаньні” на допытах гэтых сямі асобаў.

З паказаньняў С.А.Рак-Міхайлоўскага 10 кастрычніка 1933 году:

“В Варшавском сейме в 1925—1926 гг. существовал так называемый “Рабоче-Крестьянский Блок”, в состав которого входили: Комфракция сейма (Сохацкий, Варский-Варшавский, Приступа, Войтюк, Скрипа, Пашчук), Независимая Крестьянская Партия (Воевудский, Балин, Федоркевич, Бон, Головач, Шакун, Шапель) и Белорусская Крестьянско-Рабочая Громада (Тарашкевич, Рак-Михайловский, Метла, Волошин). Наиболее энергичными, оказавшими крупное влияние на [всех] членов блока, были Сохацкий, Воевудский и Войтюк, а из громадовцев — Тарашкевич.

Официальной целью этого “Рабоче-Крестьянского Блока” являлось:

а) борьба с Польским правительством, проводившим ярко полонофильскую политику по отношению нацменьшинств;

б) согласованные выступления от имени указанных политических организаций с сеймовой трибуны, направленные на защиту интересов нацменьшинств,— главным образом, украинцев и белорусов.

На самом же деле под этим официальным блоком скрывался организованный Польским Генеральным Штабом “Украинско-белорусский революционный блок”, оформившийся в 1926 г. в Варшаве на квартире посла в Польский сейм — украинца Скрипы (Свентокржыжская ул.)”.

З паказаньняў П.В.Мятлы ад 21 кастрычніка 1933 году:

“Поставленные перед блоком Польским Генштабом задачи сводились к следующему:

  1. Борьба с коммунистическим движением в Польше, Западной Белоруссии, Западной Украине и в СССР.
  2. Через созданные массовые организации помогать ІІ Отделу Пол. Генштаба вылавливать и арестовывать коммунистический актив в Польше.
  3. Вести активную работу по свержению советской власти в УССР и БССР путем создания контрреволюционных повстанческих организаций на территории Украины и Белоруссии”.

Зь зьвінаваўчага заключэньня:

“БНЦ вел подготовку к свержению советской власти и своей конечной целью считал установление Белорусской фашистской республики во главе с военной диктатурой, входящей на основе федерации в состав Польского государства. Свержение советской власти контрреволюционной организацией БНЦ мыслилось путем вооруженного восстания, намечавшегося, согласно установкам Польского Главного штаба, на осень 1933 или весну 1934 года. В осуществление поставленных перед собой задач контрреволюционная организация БНЦ вела практическую подготовку к вооруженному восстанию …”

Якімі былі вынікі ўсёй гэтай сфальсыфікаванай справы — вядома. Ні за што ні пра што пакутавалі сумленныя людзі, а ў некаторых зь іх было аднята самае дарагое — жыцьцё. Зазвычай у тыя часы ГПУ выдавала ў сваёй друкарні тэндэнцыйна падабраныя вытрымкі з “паказанняў” арыштаваных, здабытых гвалтоўным шляхам. У выглядзе спэцыяльнай брашуры — як зусім сакрэтны — гэты матэрыял перадаваўся для азнаямлен ь ня высокаадказным камуністам.

Партыйныя газэты, часопісы й спэцьыяльныя выкрывальныя “працы” спасылаліся на вытрымкі з паказаньняў арыштаваных, не называючы крыніцаў, зь якіх атрыманы я паказаньні. Вытрымкамі мог пакарыстацца таксама сакратар ЦК партыі, член Бюро ЦК у сваіх выступленьнях дзе-небудзь на сходзе партыйнага актыву.

Задачай прапаганды было паказаць нацыянальнае адраджэньне ў Беларусі як контррэвалюцыйную, шкодніцкую й шпіёнскую дзейнасьць, скіраваную на адлучэньне БССР ад Савецкага Саюзу й стварэньне буржуазнай нацыянальна-дэмакратычнай рэспублікі.

Прадстаўнікі інтэлігенцыі — ахвяры таталітарнага рэжыму

Прапаганда мела на мэце скампрамэтаваць беларускую інтэлігенцыю, мозг нацыянальнага руху, яго тэарэтыкаў і практычных выканаўцаў, паказаць іх у самым агідным абліччы, выкарыстоўваючы для гэтага розныя здарэньні з прыватнага жыцьця. Улічвалася, вядома, і сацыяльнае паходжаньне.

Рабілася ўсё, каб зьняславіць арыштаваных. Нацыянальны рух зьняважліва ахрысьцілі “нацдэмаўшчынай”, а ўсіх, хто ўдзельнічаў у ім, назвалі “нацдэмамі”. Савецкі друк, прамоўцы на афіцыйных і неафіцыйных сходах у розных варыянтах ужывалі гэтыя эпітэты.

Па заданьні сакратара ЦК камуністычнай партыі Гея ў Акадэміі навук стварылі спэцыяльныя “брыгады”, якія старанна вышуквалі ў друкаваных працах, стэнаграмах дакладаў і выступленьняў элемэнты нацдэмаўшчыны. Пад рэвізію падлягалі паэтычныя й празаічныя творы западозраных у “нацдэмаўшчыне” пісьменьнікаў, газэтныя артыкулы й іншыя матэрыялы. Апроч ужо арыштаваных, шукалі новых, г.зв. “нявыяўленых нацдэмаў”. Нападкі ператвараліся ў цкаваньне. У выніку вядомага беларускага паэта Янку Купалу давялі да адчаю, і ён спрабаваў скончыць жыцьцё самагубствам.

Старанна праглядаліся школьныя падручнікі. Большасьць падручнікаў вылучылі з ужытку — асабліва хрэстаматыі для чытаньня, граматыкі, зборнікі дыктовак. Адны аўтаматычна выкідаліся з навучальнага працэсу з прычыны арышту іх аўтараў, іншыя — таму, што аказаліся не адпаведнымі эпосе калектывізацыі сельскай гаспадаркі й сталінскіх пяцігодак.

У хрэстаматыях не дазвалялася называць узорныя адзінаасобныя гаспадаркі местачкоўцаў або хутаран, у задачніках — выкарыстоўваць прыклады з жыцьця аднаасобнай гаспадаркі. Настаўнікі мусілі самі прыдумляць арытмэтычныя задачы з жыцьця калгасаў, гандлю каапэратыўных крамаў. Пры гэтым, у задачах павінен фігураваць калгасны прадукт толькі высокай якасьці, а скаціна — толькі ўкормленая.

Адначасова з арыштамі нацдэмаў зь бібліятэк, чытальняў сканфіскавалі ўсе працы арыштаваных — незалежна ад таго, мелі яны дачыненьне да высунутых зьвінавачаньняў, ці не. Шматлікія працы па гісторыі, этнаграфіі, геаграфіі, літаратуры, мастацтве, краязнаўстве, творы маладых і старэйшых таленавітых паэтаў і празаікаў, навуковыя дасьледаваньні, што ствараліся цягам гадоў, пасьля арышту аўтараў назвалі шкодным нацдэмаўскім хламам.

Зазвычай кожны арышт суправаджаўся старанным вобшукам. Забіраліся фатаздымкі нават даўно памерлых, альбо тых, хто ня меў аніякага дачыненьня да арыштаванага, а таксама прыватныя лісты, дакумэнты й кнігі арыштаваных аўтараў. Затым у ГПУ ўсё гэта сартыравался — і вышукваліся матэрыялы для зьвінавачаньня. Як непатрэбны хлам усё потым зьнішчалася. На той час добра спрацоўвала й самацэнзура. Пазьбягаючы непрыемнасьцяў, людзі самі старанна пільнаваліся своечасовага зьнішчэньня кніг, газэт, фатаздымкаў, карцін — уласных, ці належных тым, каго ўжо арыштавалі.

Падаем кароткі пералік зьнішчаных працаў, якія ёсьць агульнанацыянальнаю каштоўнасьцю:

  1. Зборнік беларускай народнай творчасьці.
  2. Краёвыя слоўнікі: Чэрвеньшчыны, Мазыршчыны, Віцебшчыны.
  3. Чатырохсотгодзьдзе беларускага друку.
  4. Беларускі архіў (пэрыёдыка).
  5. Усе творы паэта Алеся Гаруна (памёр на эміграцыі).
  6. Працы першага зьезду дасьледчыкаў беларускай археалёгіі й археаграфіі.
  7. Працы аддзелу гуманітарных навук Беларускай акадэміі навук (філялёгіі, гісторыі, этнаграфіі, археалёгіі, мастацтва, права).
  8. Сэрыя выданьняў беларускай навуковай тэрміналёгіі.
  9. Матэрыялы да беларускай навуковай тэрміналёгіі.
  10. Беларускія казкі, прыказкі й замовы, запісаныя й апрацаваныя Аляксандрам Сержпутоўскім.

У кнігарнях ужо не выстаўляліся й не рэклямаваліся кнігі беларускіх пісьменьнікаў — з боязі ўсялякіх нечаканасьцяў у дачыненьні да аўтараў-беларусаў. Зьніклі разнастайныя плякаты зь беларускім арнамэнтам, што вывешваліся дзеля прапаганды ў грамадзкіх установах — клюбах, чьтальнях, у фае тэатраў і кіно. Некаторыя занадта палахлівыя кіраўнікі ўстановаў пасьпяшаліся перафарбаваць свае службовыя кабінэты, якія ў свой час таксама без патрэбы былі аздобленыя беларускім арнамэнтам і эмблемамі.

Нельга сказаць, што гэтае “ачышчэньне” ад усяго нацыянальна-беларускага, часта даведзенае да абсурду, выконвалася паводле спэцыяльных дырэктываў. Падобнымі дзеяньнямі почасту рухаў страх.

Пасьля вялікіх арыштаў у першай палове 1930 г. ужо можна было прадбачыць, што гэта — толькі пачатак шырока сплянаванай кампаніі разгрому нацыянальнага руху ў Беларусі. Арышты прайшлі адно ў Менску й амаль не закранулі правінцыі. Пацярпелі Акадэмія навук, унівэрсытэт, Наркамасьветы, Наркамзем, Навукова-дасьледчы інстытут сельскай гаспадаркі, Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі. Пытаньне ізаляцыі нацдэмаў у правінцыі, відаць, было ў стадыі “вывучэньня” ГПУ.

Арыштоўвалі й проста тых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, якія актыўна ні ў чым ня ўдзельнічалі, але лічылася, што яны — настаўнікі, аграномы, інжынэры, плянавікі ды іншыя — здольныя думаць самастойна. Амаль ніхто не ацалеў і зь беларускіх пісьменьнікаў. Усе тыя, хто пасьля арышту ў 1930 г. адбыў пакараньне, пад час яжоўшчыны былі зноў арыштаваныя — і пакараныя яшчэ больш жорстка.

Меліся зьвесткі, што беларускіх працаўнікоў, якіх у 1930 г. засудзілі за нацыянальны дэмакратызм, пад час яжоўшчыны ўзялі ўжо за фашызм. Яны атрымлівалі новыя гады лягероў, альбо былі расстраляныя. Частку арыштаваных і засуджаных у 1930 г. зь лягероў пераправілі ў Менск, у НКУС.

Праганяючы праз допыты й вочныя стаўкі, іх выкарыстоўвалі як сьведкаў па зьвінавачаньні новых арыштаваных. У той жа час, абапіраючыся на паказаньні новых арыштаваных, “старым” павялічвалі тэрміны пакараньня, альбо расстрэльвалі. 3ь вядомых беларускіх пісьменьнікаў ацалелі народныя паэты Янка Купала й Якуб Колас, сатырык Кандрат Крапіва й былы старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў камуніст Міхась Клімковіч, які, баючыся арышту, перарэзаў сабе горла лязом. Але ад сьмерці яго ўратавалі. Магчыма, гэта й дапамагло яму пазьбегнуць арышту. Не былі арыштаваны Зьмітрок Бядуля й пісьменьнікі-пачаткоўцы — Пятрусь Броўка й Пятро Глебка.

Пасьля яжоўшчыны пачалася расправа з тымі, хто выконваў волю арганізатараў тэрору. Арыштаванага ў Віцебску й пазьней вызваленага нейкага Грэчкіна выклікалі ў НКУС па справе недазволеных катаваньняў пад час допыту. Сьледчы, які выбіў Грэчкіну некалькі зубоў, быў асуджаны, але Грэчкін даў падпіску пра нераспаўсюджаньне зьвестак.

Нават пісьменьнікі, шчырыя ў сваёй творчасьці да 1917 г., у некаторых выпадках скажалі ў пазьнейшых творах беларускую рэчаіснасьць. У паказе беларуса й ягонага жыцьця яны карысталіся непатрэбнымі формамі перабольшаньня забітасьці й прыгнечанасьці сялянства, беднасьці прыроды, паныласьці ляндшафту.

Не аб’ектыўнымі былі й падручнікі — асабліва па геаграфіі, якія звычайна паказвалі беларуса кволым, непісьменным, з прымітыўнымі формамі бытаваньня, а прыроду Беларусі — суцэльным балотам. Усё гэта стварала памылковае ўяўленьне пра нацыю й край.

Цягам колькіх гадоў нацыянальнага адраджэньня зьявіліся літаратурныя, тэатральныя, музычныя творы, гістарычныя й этнаграфічныя працы, спэцыяльныя дасьледаваньні па сельскай гаспадарцы, якія былі ня горшымі, а часам і лепшымі, чым у іншых народаў Савецкага Саюзу. Гэтыя працы набылі вядомасьць. Больш за тое, яны трапілі ва ўнівэрсытэцкія бібліятэкі ЗША й заходніх дзяржаваў, дзе сталіся аб’ектамі вывучэньня. Памянёныя працы выгодна вылучалі Беларусь з шэрагу губэрняў і вобласьцяў Савецкага Саюзу.

З так званай “папкі Бэрмана” — наркама ўнутраных справаў БССР у сакавіку 1937 г.—маі 1938 г. — відаць, што зьбіраньне “патрэбных паказаньняў” і іншых “кампрамэтавальных матэрыялаў” на паэтаў вялося на працягу доўгага часу. Зьбіраліся яны й на старшыню Саюзу савецкіх пісьменьнікаў БССР М.Ц.Лынькова, і на шэраг іншых творчых работнікаў — “затоеных нацыяналістаў-контррэвалюцыянераў”, як гаварылася ў адной з даведак НКУС.

Канец 1920-х—1930-я гады — складаны й супярэчлівы пэрыяд савецкай гісторыі. На шмат якія паўсталыя пытаньні поўнага адказу няма й да гэтага часу. Ці была гэта здрада рэвалюцыі, як сьцьвярджаў выгнаны за межы СССР адзін зь яе вядомых правадыроў? Ці краіна сутыкнулася з уласьцівым бальшавіком жаданьнем як мага страмчэй “закілзац” масы й гвалтоўна “прыспешыць” хаду гістарычнага разьвіцьця?

Канец 1920-х—1930-я гады ў грамадзкім жыцьці Беларусі — ланцуг зьвязаных, альбо ня зьвязаных, паміж сабою ідэоляга-палітычных кампаніяў па ачышчэньні грамадзтва, як тады пісалі, ад “класава-чужых элементаў”, якія перашкаджаюць “разгорнутаму сацыялістычнаму будаўніцтву”, а дакладней — сталінскаму “крутому павароту ва ўсёй палітыцы”. Гэта кампаніі:

— супраць нацыянал-дэмакратызму й нацыянал-ухілізму як праяваў варожага іншадумства, адбітку рэстаўратарскіх настрояў ува ўмовах абвастрэньня клясавай барацьбы;

— супраць “контррэвалюцыйнага трацкізму”, які, паводле афіцыйных прапагандысцкіх клішэ таго часу, імкнуўся правесьці ў сьвядомасьць сябраў кіроўнай партыі й шырокіх працоўных масаў “ідэалягічную кантрабанду”, што працавала на падрыў генэральнага курсу па будаўніцтве сацыялізму ў адной асобнай краіне;

— супраць “замаскаванай нацдэмаўшчыны”, якая, нібыта, хацела на пачатку 30-х гадоў узяць рэванш за нядаўнія паразы й сьцьвердзіць свае погляды на рэстаўрацыю капіталістычнага ладу й выхад Беларусі з СССР;

— супраць “кулацка-эсэраўска-прышчэпаўскай контррэвалюцыі”, што быццам бы рыхтавала антысавецкае паўстаньне ў беларускай вёсцы ўвесну 1933 г.

Кампаніі выліліся ў шэраг вялікіх і мноства малых “палітычных справаў”, якія насамрэч выяўляюць увесь трагізм становішча зьвінавачваных за контррэвалюцыйную дзейнасьць вучоных, творчай інтэлігенцыі, партыйных і дзяржаўных функцыянэраў, сялян і іншых прадстаўнікоў беларускага грамадзтва.

Людзей звучалі да спрошчаных меркаваньняў і ацэнак: рэвалюцыянэр — контррэвалюцыянэр, працаўнік — шкоднік, партыя ёсьць вышэйшаю мудрасьцю, правадыр заўжды мае рацыю й г.д. На ворага, шкодніка, двурушніка можна было сьпісаць правалы, няўдачы, памылкі; спасылаючыся на ворагаў, лёгка было вытлумачваць хібы ў разьвіцьці эканомікі, невыкананьне народнагаспадарчых плянаў і г.д.

Пра больш канкрэтныя кірункі “вялікага ачышчэння” ў рэспубліцы, зламалага лёсы людзей, можна прачытаць у “Матэрыялах да справаздачы ЦК КП(б) Беларусі ХVІ з’езду КП(б)Б” (былі надрукаваны ў 1937 г. пад грыфам “сакрэтна” — толькі для дэлегатаў з’езду).

Праведзенае ў 50-я гады й у далейшым вывучэньне паказала, што а ніякіх падставаў для перасьледу з палітычных матываў, арыштаў, і тым больш — для прысудаў да вышэйшай меры пакараньня не было. Ахвяраў рэпрэсіяў рэабілітавалі і па дзяржаўнай лініі, і палітычна. Рэабілітавалі пасьмяротна.

Забываць пра гэты трагічны ўрок нашай нядаўняй гісторыі, будуючы новую Беларусь, мы ня маем права.

Дадатак

Сьпіс беларускіх дзеячоў, арыштаваных у 1930 і 1931 гг. па зьвінавачаньні за нацыяналізм

Адамовіч Алесь, нам. наркамзема Дз.Прышчэпава, высланы на Салаўкі ў 1930 г.

Азбукін Мікалай, праф. Бел. унівэрсытэту, высланы ў 1930 г. у г.Налінск.

Аніхоўскі Аляксандар, інспэктар Наркамасьветы, дацэнт, высланы ў 1930 г. у Яраслаўль.

Апацёнак, высланы на Поўнач у 1931 г.

Бабарэка Адам, дацэнт, крытык, арыштаваньі ў 1930 г., высланы ў 1931 г.

Байкоў Мікалай, дац. філялёгіі, першы раз арыштаваны ў 1930 г.

Баліцкі Антон, наркам асьветы БССР, арыштаваны ў 1930 г.

Божка Іван, аграном, арыштаваны ў 1930 г., расстраляны ў 1933 г.

Бялькевіч Іван, філёляг, арыштаваны ў 1931 г.

Галавінскі Аляксандар, інжынэр, арыштаваны ў 1931 г.

Гарэцкі Максім, праф., арыштаваны ў 1930 г., высланы ў Сібір, дзе й загінуў у 1937 г.

Гарэцкі Гаўрыла, акадэмік, арыштаваны ў 1930 г., пазбаўлены званьня акадэміка, высланы за межы Беларусі. Арыштоўваўся таксама ў 1937 г. і 1938 г.

Грамыка Міхаіл, геоляг, арыштаваны ў 1931 г., высланы ў Сібір.

Гурскі Міхась, высланы ў 1930 г.

Даўгяла Зьміцер, праф., археоляг, высланы ў Сібір у 1931 г., загінуў.

Доўнар-Запольскі Мітрафан, праф., арыштаваны ў 1930 г., у Сібіры загінуў.

Друшчыц Васіль, гісторык, у 1931 г. высланы на Поўнач.

Дубінскі Сяргей, археоляг, арыштаваны ў 1930 г.

Дубоўка Ўладзімер, паэт, высланы ў 1930 г.

Дудар Алесь, паэт, арыштаваны ў 1929 г., у 1937 г. Загінуў .

Дыла Язэп, гісторык, арыштаваны ў 1930 г.

Жарскі Платон, філёляг, першы раз арыштаваны ў 1930 г.

Жылка Ўладзімер, паэт, арыштаваны ў 1931 г., памёр на катарзе ў 1933 г. у г.Уржуме.

Забела, дац. гісторыі, арыштаваны ў 1931 г., высланы на Поўнач, загінуў.

Ігнатоўскі Ўсевалад, праф., прэзыдэнт Акадэміі навук, застрэліўся ў 1930 г.

Ільючонак, высланы ў 1931 г. на Поўнач.

Каравайчык Павал (Любецкі), докт. мэдыцыны, арыштаваны ў 1931 г.

Кандрацьеў, арыштаваны ў 1930 г.

Каранеўскі Язэп, рэктар унівэрсытэту, арыштаваны ў 1931 г.

Касьпяровіч Мікалай, этноляг, арыштаваны ў 1931 г., высланы ў Сібір.

Кацярыніч, настаўнік, высланы ў 1930 г.

Кіркевіч М., аграном, арыштаваны ў 1931 г.

Красінскі Мікалай, праф., філёляг, арыштаваны ў 1931 г., высланы на Поўнач, г.Пашахонск.

Лёсік Язэп, філёляг, арыштаваны ў 1930 г., загінуў у 1936 г.

Лістапад Юры, настаўнік, арыштаваны ў 1937 г., высланы ў Сібір.

Ляжневіч Аляксандар, драматург, у 1931 г. высланы ў Сібір, загінуў.

Мамчыц, выкладчык, высланы ў канцлягер у 1930 г.

Марук, грамадзкі дзяяч, высланы ў 1931 г.

Муха Іван, выкладчык, дац., высланы ў 1931 г. на Поўнач.

Мялешка Сяргей, дац. гісторыі, у 1931 г. высланы ў Сібір.

Некрашэвіч Сьцяпан, віцэ-прэзыдэнт Беларускай акадэміі навук, у 1931 г. высланы на Поўнач, загінуў.

Рагачэўскі Пятро, бэлетрыст, у 1931 г. высланы ў Сібір, загінуў.

Родзевіч Часлаў, высланы ў 1931 г. у Сібір.

Савіч, як нацдэм высланы ў 1930 г.

Серада Іван, праф, філёляг, у 1931 г. высланы ў Яраслаўль.

Скандракоў, праф., аграном, у 1931 г. высланы ў Сібір.

Смоліч Аркадзь, праф., акадэмік, арыштаваны ў 1931 г., загінуў у ГПУ.

Трамповіч Павал, доктар, высланы ў 1931 г. на Поўнач.

Улашэвіч, як нацдэм у 1930 г. высланы ў Налінск.

Уліцін, дацэнт, арыштаваны ў 1930 г. і расстраляны.

Функ Аляксандар, крытык, арыштаваны ў 1930 г.

Харламповіч, праф. археалёгіі, у 1931 г. высланы на Поўнач.

Чаржынскі (Дзяржынскі) Уладыслаў, праф., філёляг, высланы ў 1930 г. у Казань.

Чарнушэвіч Мікалай, паэт, высланы ў 1931 г.

Чарнушэвіч Нічыпар, дац. хіміі, паэт, у 1931 г. высланы ў Вяцкі край.

Шашалевіч Васіль, драматург, арыштаваны ў 1930 г., высланы на Калыму, загінуў.

Шлюбскі Альгерд, археоляг, высланы ў 1931 г. на Поўнач.

Шчакаціхін Мікалай, праф., высланы ў 1931 г. у Вяцкі край.

Ярашчук Мікалай, аграном, высланы ў 1931 г. у Астрахань.

 

Літаратура

  1. Адамушко В.И., Иванова Н.В. Помилуйте… Документы по репрессиям 1939—1941 гг. в Вилейской области. Мн., 1992.
  2. АдамушкаУ.І., Палітычныя рэпрэсіі 20—50-х гадоў на Беларусі. Мн., 1994.
  3. Боль людская. Воспоминания жертв политических репрессий 1930—1950-х годов. Мн., 1999.
  4. З гісторыяй на “Вы”. Мн., 1994.
  5. История Беларуси в документах и материалах. Мн., 2000.
  6. Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі. Мн., 2000.
  7. Касцюк М.П., Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. Мн., 2000.
  8. НАРБ. Ф. 4. Воп. 2. С.149, 214, 242; Ф. 4. Воп. 21. С.331, 365, 1400.
  9. Палітычныя рэпрэсіі на Беларусі ў ХХ стагоддзі. Мн., 1998.
  10. Платонаў Р.П., Лёсы: Гісторыка-дакументальныя нарысы аб людзях і малавядомых падзеях духоўнага жыцця ў Беларусі 20—30-х гадоў. Мн., 1998.
  11. Правда истории: память и боль. Мн., 1991.
  12. Сташкевіч М., “Дзве аперацыі супраць “ворагаў народа” // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. №1